سه . يكى از محورهاى بحث در مورد نقش زنان در حادثه عاشورا ، نشان دادن زاويه‏ها و عرصه‏هاى نقش‏آفرينى زنان است . اين مطلب را مى‏توان با اين پرسش‏ها مطرح كرد : نقش اجتماعى و سياسى زنان در آن روزگار ، چه اندازه بوده است؟ آيا اگر حادثه كربلا بدون حضور زنان شكل مى‏گرفت ، همان اثرى را داشت كه اينك دارد ؟ در جامعه آن روز ، از حضور زنان ، چه برداشتى مطرح بوده است؟ و چه نوع فعّاليتى از زنان ، سر زده است؟
به نظر مى‏رسد با تحليل رفتار و گفتار زنان عاشورايى ، مى‏توان نقش زنان را در حادثه كربلا ،بدين ترتيب بيان نمود:

1.در اين باره ، ر . ك : مقالات : «زنان و تعزيه» ، غلامرضا گلى زواره (پيام زن : ش ۱۰۸ ، فروردين ۱۳۸۰ و ش ۱۰۹ ، اردى‏بهشت ۱۳۸۰) ، «زنان و نقش مجالس سوگوارى در دوره قاجاريّه» ، رضا رمضان نرگسى (پيام زن : ش ۱۳۲ ، ۱۳۸۱) ، «گزارشى از حضور زنان در مجالس عزادارى» ، اصغر فروغى (پيام زن : ش ۱۴۴ ، ۱۳۸۲) و … .
________________________________________

۱ . پيام ‏رسانى‏
خطبه‏هاى زينب عليها السلام ، امّ كلثوم و فاطمه بنت الحسين و گفتگوهاى آنان با مردم در مسير بازگشت ، و نيز روايت وقايع كربلا توسّط زنان ، در زمره نقش پيام‏رسانى آنان ، تفسير مى‏شود .

۲ . مشاركت در نبرد
در حادثه كربلا ، زنانى در نبرد حضور داشته‏اند كه گاه بر دشمن آسيب رسانده‏اند و گاه توسّط دشمن ، آسيب ديده يا به شهادت رسيده‏اند . بانوى شهيد اُمّ وَهْب همسر عبد اللَّه بن عمر كلبى ، دختر عبد اللَّه بن عفيف ، زنى از طايفه بكر بن وائل و بانوى شهيد اسماء همسر مختار ، از اين دسته زنان اند .

۳ . روحيّه‏ بخشى‏
در حادثه كربلا مادران ، خواهران و همسرانى را مى‏بينيم كه با تشويق مردان خود و دلدارى دادن به آنها ، آنان را به نبرد تشويق كرده و يا آنان را به ميدان كارزار فرستاده‏اند . از جمله اين زنان ، دُلهُم همسر زهير ، دختر عبد اللَّه بن عفيف و نيز مادر عمرو بن جُناده را مى‏توان نام برد .

۴ . توبيخ و سرزنش ستمكاران‏
در تاريخ كربلا ، زنانى هستند كه مردانشان را - كه در جبهه تاريكى و ظلم بوده‏اند - ، مورد توبيخ و سرزنش قرار داده و از رفتار آنان ابراز تنفّر و انزجار كرده‏اند و يا هرگز روى خوش به آن مردان ، نشان نداده‏اند . مرجانه مادر ابن زياد ، همسر خولى ، هند همسر يزيد ، عاتكه دختر يزيد ، امّ عبد اللَّه همسر مالك بن نُسَير ، اسماء همسر وليد بن عُتبه (والى مدينه) و نوار همسر يا خواهر كعب (قاتل بُرير) ، از جمله اين زنان اند .
۵ . پناه دادن و يارى دادن به ياران امام حسين عليه السلام‏
پيش از وقوع حادثه كربلا و پس از آن ، در تاريخ ، نام زنانى مى‏درخشد كه با حمايت و پناه دادن ، جبهه حسينيان را تقويت كرده‏اند ، زنانى مانند : طَوعه كه به مسلم پناه داد و ماريه از طايفه عبد القيس كه خانه‏اش محلّ تجمّع و گفتگوى طرفداران امام حسين عليه السلام در بصره بود و زنى كه دو كودك از اهل بيت امام عليه السلام را پناه داد .
۶ . مديريت‏
نقش زينب عليها السلام در حادثه كربلا بويژه پس از ظهر عاشورا ، نماد يك مديريت موفّق در شرايط
بسيار بحرانى است . اوست كه با درايت و تدبير عالى خود ، كاروانِ آسيب ديده و مصيبت زده و بى‏خانمان را با عزّت ، شكيبايى و بردبارى ، مديريت مى‏كند تا به مدينه مى‏رساند . شايد سخن نقل شده از امام زين العابدين عليه السلام در باره عمّه‏اش كه : «تو به لطف خدا ، عالِمى هستى كه از ديگران دانش نياموخته‏اى ، و فهميده‏اى هستى كه لازم نيست ديگران به تو بفهمانند» ،۱ نشان قدردانى ايشان در برابر اين مديريت افتخارآميز باشد .
1.اين فصل ، با همكارى فاضل ارجمند ، جناب آقاى مهدى مهريزى نگارش يافته است .

۷ . عمق بخشيدن به بُعد عاطفى و اندوهبار كربلا
برگزارى مجالس سوگوارى پس از حادثه عاشورا توسّط زنان و نيز به سوگ نشستن و مرثيه خواندن را مى‏توان يكى از عوامل ماندگارى عاشورا در خاطره‏ها و يادها بر شمرد .
آنچه در باره امّ البنين ، رَباب ، امّ لقمان دختر عقيل ، زنان بنى هاشم ، زنان خاندان يزيد و معاويه ، زنان اهل كوفه و زنان مدينه در تاريخ مى‏خوانيم ، با اين بيان قابل تفسير و تحليل است .
چهار . يكى از مباحث قابل طرح در مورد نقش زنان در حادثه عاشورا - كه در روزگار ما بسيار حائز اهمّيت است - ، تحليل جنسيتى نقش زنان و مردان است . با اين زاويه نگاه به مسئله ، بايد به چنين پرسش‏هايى پاسخ دهيم كه : آيا زنى در جناح دشمن عليه كربلائيان نقش ايفا كرده است؟ آيا زنى از رفتن امام حسين عليه السلام به كربلا ممانعت كرده ، آن گونه كه در باره برخى از مردان چون محمّد حنفيّه گزارش شده است؟ مخالفت زنان و مردان چگونه بوده است؟ آيا در نحوه نگاه زنان و مردان به حادثه عاشورا ، شهادت ، اسارت ، بازتاب‏ها ، قيام عليه ظلم و … ، تفاوتى ديده مى‏شود؟
نكته جالب توجّه ، آن است كه گرچه مردان در دو جبهه نور و ظلمت ، حضور داشته و در هر دو جبهه نقش آفريده‏اند ، ليكن زنان عموماً در جبهه نور ، نقش مثبت ايفا كرده‏اند و به نقطه تاريكى در گزارش‏هاى مربوط به زنان بر نمى‏خوريم . اين دريافت مى‏تواند در نقد پاره‏اى از ديدگاه‏هاى منفى در باب زنان كه آنان را منشأ همه شرور و فتنه‏ها مى‏دانند ، به كار گرفته شود . 1

.ر . ك : ص ۴۴۰ (بخش ششم / فصل ششم : سخنرانى زينب عليها السلام در ميان كوفيان) .